Nếu như là khán giả cải lương sành điệu, hoặc giới đờn ca tài tử, thì hầu như chẳng ai mà không biết câu chuyện tình Võ Ðông Sơ-Bạch Thu Hà, do câu chuyện đã được soạn thành tuồng cải lương trình diễn trên sân khấu từ thời thập niên 1920, tức là thời điểm bộ môn nghệ thuật cải lương mới hình thành ở miền Lục Tỉnh.
Hình dĩa hát 6 câu vọng cổ Bạch Thu Hà do nữ nghệ sĩ Lệ Thủy ca, được hãng dĩa Hồng Hoa thu thanh phát hành thời đầu thập niên 1960. (Hình: Bộ sưu tập của Ngành Mai)
Lúc khởi đầu vở tuồng có tên “Giọt Máu Chung Tình”, nhưng dần dà về sau thì hầu như tên tựa nghe qua rất cảm động ấy ít ai chú ý, mà lấy tên hai nhân vật chính để gọi tên tuồng. Do đó mà các thế hệ sau này nhiều người chẳng hề biết “Giọt Máu Chung Tình”, họ chỉ biết Võ Ðông Sơ-Bạch Thu Hà mà thôi.
Trải qua nhiều thế hệ tuồng Võ Ðông Sơ-Bạch Thu Hà thỉnh thoảng vẫn được trình diễn trên sân khấu của các gánh hát nhỏ ở thôn quê, thành thử ra bà con nông thôn khá rành về tình tiết câu chuyện. Tuồng do cụ Nguyễn Tri Khương biên soạn vào năm 1926-1927, dựa theo tiểu thuyết “Giọt Lệ Chung Tình” của nhà văn Tăng Dân Tử. Cụ Nguyễn Tri Khương là cháu nội của danh tướng Nguyễn Tri Phương, một đại thần của triều Nguyễn. Thuở sinh thời cụ Khương rất giỏi văn thơ, âm nhạc, vốn nho học lẫn Tây học rất uyên bác, cụ sử dụng thành thạo nhiều loại nhạc cụ tài tử cải lương như đờn tranh, kìm, cò, kèn... đặc biệt sở trường là thổi sáo trúc. Cụ Khương sinh năm 1890 và mất năm 1962.
Tuồng cải lương “Giọt Máu Chung Tình” trình diễn lần đầu tiên trên sân khấu gánh hát “Ðồng Nữ Ban” vào năm 1927, tại làng Vĩnh Kim, tỉnh Mỹ Tho, tuồng do cô ba Trần Ngọc Viện làm đạo diễn, Trần Văn Khê dạy ca (cô ba Viện là cô ruột của Giáo Sư Trần Văn Khê).
Vở tuồng “Giọt Máu Chung Tình” thời đó khá dài, diễn khoảng năm tiếng đồng hồ mới kết thúc, do đó phải hát đến hai đêm. Ðây là vở tuồng chủ lực của gánh “Ðồng Nữ Ban”. Diễn viên của gánh hát toàn là nữ, do cô ba Trần Ngọc Viện đứng ra thành lập tại làng Vĩnh Kim, vào khoảng cuối năm 1926. Những diễn viên với các vai trụ cột trong vở lúc đó như cô Sáu Nhuận vai Võ Ðông Sơ, cô Ba Lợi vai Bạch Thu Hà, cô Lan vai Hoàng Nhứt Lang... Vở diễn và gánh “Ðồng Nữ Ban” đã gây ấn tượng mạnh mẽ trong công chúng và giới cải lương thời bấy giờ.
Sau năm 1927, gánh Ðồng Nữ Ban ngưng hoạt động, kịch bản “Giọt Máu Chung Tình” được người con trai thứ ba của cụ Nguyễn Tri Khương cất giữ. Trước khi sang Pháp du học, Giáo Sư Trần Văn Khê tìm đến nhà người anh cô cậu (anh Ba), để xin được giữ kịch bản “Giọt Máu Chung Tình”, vì ông sợ chiến tranh sẽ làm thất lạc. Và quả thật, sau chiến tranh các tư liệu, tác phẩm của cụ Khương bị mất hết, trong một lần bom xăng làm cháy nhà. May mắn lúc đó “Giọt Máu Chung Tình” đã được Giáo Sư Trần Văn Khê đem sang Pháp.
Vào cuối năm 1965, đoàn Trăng Mùa Thu là một đoàn hát trẻ trung rất ăn khách ở Hậu Giang, có về rạp Hưng Ðạo để khai trương vở hát Võ Ðông Sơ-Bạch Thu Hà của Nguyễn Huỳnh và Yên Hà. Kép trẻ Minh Quang đóng vai Võ Ðông Sơ, kiều nữ Bích Sơn vai Bạch Thu Hà.
Ðầu thập niên 1960 soạn giả Viễn Châu cho ra đời hai bài vọng cổ rất được giới đờn ca tài tử hoan nghinh và học thuộc lòng đi ca ở những buổi sinh hoạt hoặc đình đám, đó là 6 câu vọng cổ Võ Ðông Sơ do nghệ sĩ Minh Cảnh ca, và 6 câu Bạch Thu Hà do Lệ Thủy ca.
Ði xem tuồng, người ta thấy cốt truyện xoay quanh hai nhân vật chính, Võ Ðông Sơ và Bạch Thu Hà. Lúc ngoại bang xâm lăng đất nước, Võ Ðông Sơ cùng bạn là Triệu Dõng tụ tập nghĩa quân để khởi nghĩa chống ngoại xâm, nên Võ Ðông Sơ phải gác tình riêng, tạm chia tay với người yêu Bạch Thu Hà.
Trong lúc Võ Ðông Sơ chiến đấu ngoài sa trường, ở quê nhà Bạch Thu Hà cũng trải bao phen sóng gió, bị người anh ruột là Bạch Xuân Phương tham tiền tham lợi, ép gả nàng cho một tên công tử bột vô tích sự, nhưng Bạch Thu Hà kiên quyết giữ lòng son cự tuyệt. Sau đó tên tướng cướp Hoàng Nhứt Lang cầu hôn Bạch Thu Hà. Một lần nữa nàng bất chấp sự đe dọa, ép buộc trước mãnh lực của tên tướng cướp và giữ sự trung trinh chờ đợi Võ Ðông Sơ.
Ngày Võ Ðông Sơ thắng trận, chưa kịp trở về thì bị một tên tiểu nhắm bắn lén và tử trận ngay lúc cuộc chiến đã tàn. Ðem thân xác Võ Ðông Sơ về, Bạch Thu Hà thọ tang xong rồi nàng cũng tự tử bằng thanh kiếm của Võ Ðông Sơ. Vì bao phen nàng quyết liệt giữ chữ trinh cho Võ Ðông Sơ, mà chàng đã chết rồi thì nàng sống còn ý nghĩa gì đâu. Có lẽ do cảnh này mà câu chuyện có tên Giọt Máu Chung Tình.