Dây Tố Lan đàn kìm trong điệu Oán

[nguyenphuc]

Đàn kìm là một nhạc cụ có vị trí "chỉ huy" trong dàn nhạc tài tử.
Đàn kìm có ngôn ngữ âm nhạc từ tốn, sâu sắc, chững chạc khi luyến láy nhấn nhá chuyển cung, được người xưa gọi là Quân tử cầm. Vì vậy trong dàn nhạc tài tử chính thống không thể thiếu vắng cây đàn này.

Là một nhạc cụ có nhiều cách lên dây và tên gọi cũng rất phong phú qua từng loại dây. Như dây Hò nhứt, Hò nhì, Hò ba, Hò tư, Hò năm, Nhị ngũ, Quả phụ, Sa giang… và đặc biệt là dây Tố Lan dùng để đàn các bản oán, mà âm sắc thầm trầm sâu lắng buồn thảm đã gắn liền với điệu thức này gồm các bản Tứ Đại, Phụng Hoàng, Giang Nam, Phụng Cầu, Dạ Văn Quyên, Tư Mã Tương Như, Hậu Đình Hoa, Ngàn Dặm Quan San, Biên Ải v.v...

Kể từ khi dây Tố Lan ra đời, hầu hết người đàn kìm khi đàn điệu oán đều sử dụng dây này để thay cho dây Hò tư nguyên thủy. Và phải nói dây Tố Lan đã nâng giá trị các bản oán lên cao nếu nhạc sĩ nắm đúng âm điệu mà tính chất bản oán đòi hỏi.
Điệu oán u buồn sâu lắng ai oán cùng dây Tố Lan chuyển tải tình cảm của người Miền Nam chịu thương, chịu khó trong quá trình khẩn hoang lập ấp, mở mang bờ cõi, chất chứa nhiều nỗi đắng cay mà những bản nhạc “thầy” đã nói lên qua dây này.
Hiện nay ít nhạc sĩ sử dụng đàn kìm trong các bản oán bằng dây Hò tư, ngoại trừ khi đệm cho sân khấu cải lương. Vì âm sắc của dây Tố Lan hòa quyện cao độ với tính chất oán, tạo ra sắc thái đặc thù trong điệu thức này và dễ đi vào tình cảm người nghe.
Vậy dây Tố Lan phát xuất từ đâu, ai là người sáng tạo ra nó? Là trường hợp ngẫu nhiên hiếm hoi trong âm nhạc tài tử nói chung, nhạc sĩ Bảy Triều nói riêng, ngày nay khi đề cập tới đàn kìm qua các bản oán, người am tường dòng nhạc dân gian Nam phần không quên nhắc sự song hành: “Tố Lan – oán”.
Nhạc sĩ Bảy Triều tên thật là Trần Văn Triiều, người làng Vĩnh Kim, tỉnh Mỹ Tho nay là Vĩnh Kim, tỉnh Tiền Giang: Là thân sinh giáo sư nhạc sĩ Trần Văn Khê và nhạc sĩ Trần Văn Trạch.
Như đã nói, dây Tố Lan đàn kìm là sự ngẫu nhiên tạo ra của nhạc sĩ tài tử Bảy Triều mà tình tiết không khác chuyện tình sân khấu, chứa đựng khá nhiều chất lãng mạn của thơ văn:
Tố Lan là tên của một nữ sinh trường áo tím, tiền thân của trường nữ Gia Long trước năm 1975. Nàng biết đàn tranh và ca khá hay. Nhạc sĩ Bảy Triều quen với Tố Lan qua những cuộc đàn ca tài tử. Cảm nhau qua âm nhạc, hai người yêu nhau thề non hẹn biển. Tố Lan dự định bãi trường (nghỉ hè) sẽ quê về xin với cha mẹ và nếu được chấp thuận, nàng sẽ báo tin cho Bảy Triều để làm lễ hỏi cưới xin.­
Nhưng duyên âm nhạc không xe nợ ái tình, bất ngờ Tố Lan lâm bạo bệnh qua đời, "khối tình mang xuống tuyền đài chưa tan". Bảy Triều được tin, ôm khối tình sầu, "tình trong giây phút mà thành thiên thu", và chỉ còn gởi lòng mình vào tiếng tơ đàn kìm.
Một hôm vì thương nhớ Tố Lan, Bảy Triều định mượn tâm sự Bá Nha khóc Tử Kỳ để khóc nàng, "hồng nhan tri kỷ". Nhạc sĩ tài hoa ôm đàn kìm đàn bản Tứ Đại dây Hò tư để nhớ lòng bản hầu sáng tác lời ca; xin trích một đoạn sau đây:
“Thu trung thu nay đã đến ngày
Sắm sanh lễ vật sẵn sàng
Tạ Thánh hoàng cho mình hồi hương
Buồm thuyền vừa trương sực nhớ đến hẹn kỳ…
Thuyền đến nơi đàn Bá Nha lên dây luống đợi
Chờ bạn Tử Kỳ tri âm hỡi có hay…”
Viết tới đây, vì có chuyện cần gấp Bảy Triều vội vã ra đi. Khi trở về viết tiếp, cầm đàn lên khảy thì dây tồn (dây lớn) tuột xuống. Bảy Triều sợ điều chỉnh lại dây đàn sẽ quên lời ca mình nhả trong lòng nên dò chủ âm liu để tìm thang âm đờn tiếp. Thì ra, khảy dây nhỏ (dây tàn) cung liu phím thứ nhất song thanh với dây tồn tuột xuống cung hò ở âm vực trầm tạo ra âm thanh trầm buồn não nuột. Rồi dùng dây này làm nền nhạc viết hết lời ca bản Tứ Đại. Và kể từ đó nhạc sĩ Bảy Triều luyện thật nhuần nhuyễn, ai nghe qua cũng khen hay, bắt chước.
Biết được tâm sự của Bảy Triều, lâu ngày giới chơi nhạc tài tử đặt tên là “dây Tố Lan” để nhắc nhở người nữ sinh bạc số trường áo tím.
Về sau, Nguyễn An Ninh, người học cùng trường Chasseloup Laubat với Bảy Triều thương cảm một chuyện tình đẹp, nhiều chất thơ nên sửa câu ca (bài Tứ Đại):
“-Thuyền đến nơi đàn Bá Nha lên dây luống đợi”
Chờ bạn Tử Kỳ tri âm hỡi có hay
Thành:
-Đàn Tố Lan lên dây luống đợi
Chờ bạn Bảy Triều tri âm hỡi có hay”
Qua lịch sử dây Tố Lan đàn kìm hẳn những ai rung cảm khi thưởng thức điệu oán có thể nói rằng: Trong nhạc tài tử sự ngẫu nhiên cũng như ứng tấu ứng tác của nhạc sĩ là nét rất riêng của cổ nhạc Nam phần vậy.

[nguyenphuc]

Chú thaydat ơi,
Nên download những audio cần thiết trong các topic học đàn bài bản về máy (computer) của chú để dành làm tài liệu. Khi cần thì tra cứu dễ dàng, nhanh chóng, và cũng để "luyện giọng".
Nếu để trong diễn đàn, lâu ngày rất khó tìm kiếm vì rất mất thì giờ và nhất là không nhớ nằm ở topic nào để tìm.

[thaydat]

Mình cũng không biết máy của mình xài cái gì vì người ta cài sẵn cho mình mà. Mình chỉ mở máy lên rồi bấm vào google chrome hiện lên ở màng hình đó.
Không biết Văn thiên tường khuc dựng và Xế xảng bạn viết cho tôi trước đây có đàn dây này được không? Nếu cần chỉnh sửa để đàn thì chỉnh sửa như thế nào?

[nguyenphuc]

Oh, vậy là máy chú xài Browser Chrome (google chrome) đó chú.
Nếu chỉ là lòng bản đàn thì bất cứ đàn nào, dây nào cũng chỉ có một lòng bản.
Nhưng khi đã viết thành bản ứng tấu rồi thì khi thay đổi dây phải thay đổi một số chữ đàn trong đó cho thuận tay và thuận dây, nếu để y vậy thì có những chữ tréo tay nghịch dây bấm không được, hoặc không có chữ đó để đàn. Do vậy mà mỗi loại dây đều có âm sắc và nét đặc thù riêng.
Nếu chú muốn Văn Thiên Tường đàn dây Tố Lan thì phải viết bản đàn ứng tấu lại (không hoàn toàn giống với bản viết cho dây hò tư).
Đối với bài bản tài tử (và cải lương), thuật ngữ dúng chính xác về phân chia lớp lang là LỚP chứ không phải KHÚC. Chữ "khúc" này là do người ta tự chế ra rồi truyền bá cho nhau, người không am tường cứ bắt chước nhau mà dùng "khúc".
Ngày xưa hát bội vì thiếu đào kép không thể diễn nguyên tuồng nên bỏ bớt một vài màn, bị khán giả nói là NHẬN LỚP. Hoặc khi hỏi về bản gì thì người ta hỏi bản đó MẤY LỚP. Cũng vậy, người ta nói Nam Ai LỚP MÁI, Nam Xuân LỚP TRỐNG, Xàng Xê LỚP XỀ, Bài Hạ LỚP CỐNG, Tứ Đại LỚP HỒI THỦ v.v... chứ không ai nói hát bội "nhận khúc", bản đó có mấy "khúc", Nam Ai "khúc mái", Nam Xuân "khúc trống", Xàng Xê "khúc xề". Bài Hạ "khúc cống", Tứ Dại "húc hồi thủ" v.v... bao giờ.
Bản Giang Nam nguyên thuỷ có tên là Giang Nam, sau này người ta thấy nó có 9 LỚP nên đặt là Giang Nam Cửu Khúc, từ đó mới có danh từ "khùc" dùng không đúng chỗ. Gọi Giang Nam Cửu Khúc vì có 9 LỚP sao không gọi Phụng Hoàng Tứ Khúc, Tứ Đại Tứ Khúc... Giang Nam tự nó có 9 LỚP, đâu cần phải nói "cửu khúc". Ai biết đàn mà không biết Giang Nam có 9 LỚP chứ?
Như vậy, chúng ta muốn BẢO TỒN di sản của tiền nhân thì cũng nên gọi đúng thuật ngữ về bài bản tài tử của tiền nhân là gọi các LỚP của một bản đàn là LỚP chứ không phải "khúc".
Tóm lại, ngày nay nhiều người học đàn, ca thì chỉ biết đàn hoặc ca thôi, không học nhạc lý và nhạc sử nên gọi tùm lum mà không rõ nguồn gốc xuất xứ đúng sai.

[nguyenphuc]

Mình bấm vào link TIẾNG ĐÀN KÌM DÂY TỐ LAN thì nghe rất tốt.
Đoạn rao hay quá NP ơi!

Mời các anh chị bấm vào link dưới để nghe rao đàn kìm dây Tố Lan

RAO ĐÀN KÌM DÂY TỐ LAN

[thaydat]

Cảm ơn NP về cách goi nói trên nha. Lúc trước có xin vào làm thành viên diễn đàn cổ nhạc Việt Nam thấy người ta gọi thì gọi theo.Người ta gọi như vậy tôi có hỏi họ nói bởi lớp 1 có 15 câu chia ra 1 đến 6, 7 đến 12 và 13 đến 15 cho nên dùng từ khúc.
Hôm nay, tôi mở nghe đọc tấu phụng hoàng lai nghi đàn kìm. Tôi lên dây cho ăn với cây đàn đó để tập theo thì ra chữ nhạc xử nhấn sâu lắm nghe mới đúng cao độ của nó. Mấy bửa trước có nhấn nhưng không thẩm âm tới nên nghe không hay bửa nay thì quá đã Ka,Ka...

[nguyenphuc]

Chử XỬ đó nhấn sâu cao hơn chữ XANG nữa đó.
Thay vì đàn xề xảng xang lìu (dây hò tư) thì ở đây đàn xề xử xang lìu (dây tố lan). Nhưng dây tố lan nhờ âm trầm của dây tồn, nên thay vì xề xử xang lìu, người ta đàn xừ xử xang lìu để có âm thanh trầm (chữ xừ) nghe cho mùi.
Chữ xảng đã nhấn rồi, mà chữ xử thay thế cho chữ xảng nên phải nhấn rất sâu.
Dây tố lan (và dây hò nhì) nhờ chữ xử mà nghe mùi.

[thaydat]

Uh. nhấn gần chạm với cần đàn đó. Mai mốt có gặp trường hợp này NP ghi chú dùm nha. Đàn nhấn không tới chữ nghe nó ngọng sao sao ấy.

[nguyenphuc]

NP có chuyển video clip (trên Net) cho Ông Mười (ở Florida) và Ông Ba (ở Minnesota) nghe ba người đàn kìm ngọng líu. Một người (nam) đàn bản Vọng Kim Lang, một người (nữ) đàn Xuân Tình, một người (nữ) đàn Tứ Đại Oán.
Hai ông (và ông cậu của NP) nghe chỉ vài câu rồi không dám nghe nữa, và nhăn mặt kêu trời quá chừng!

[thaydat]

Việt Nam hiện có 2 người đẹp quân tử cầm là Ngọc Đợi Bạc Liêu và Kiều My hình như ở Bình Dương là đệ tử của NSUT Ba Tu. Nếu đúng video clip NP, do 2 nữ quân tử cầm trên đàn, mà đưa cho Ông Mười, Ông Ba và Ông cậu NP nghe mà "không dám nghe nữa, và nhăn mặt kêu trời quá chừng!" thì thật là buồn cho giới NS đàn kìm trong lĩnh vực đàn ca tài tử cải lương!

[nguyenphuc]

Chú thaydat ơi,
Nữ nghệ sĩ đàn kìm ở Bạc Liêu là Ngọc Cần chứ không phải Ngọc Đợi (mà Ngọc Đợi là thí sinh trúng giải BLV hay giải gì đó, không nhớ rõ).
Ngọc Cần thì NP chưa nghe đàn bao giờ (vì trên Net không có clip nào do Ngọc Cần đàn), còn Kiều My thì đàn hay rồi, đâu có ai phê bình gì, chỉ có khen thôi.
Hai người mà NP nói là hai người còn nhỏ, đang là học trò (đàn), nhưng không dám nêu đích danh vì sợ đụng chạm... Hai người này theo NP nghĩ chắc là cỡ tuổi học trò của chú mà thôi.
Tóm lại những người đã thành danh rồi thì hầu hết ngón đàn đã có công lực, nếu có nói là nói về căn bản thôi, như ông "nhạc sĩ" ở Gò Vấp đàn Tứ Đại, chỗ liu tích xừ mà lại đàn xế xang xự chẳng hạn...

Chú thaydat có thể tìm được youtube hay audio (mp3) đàn kìm nào của nữ nhạc sĩ Ngọc Cần và nam nhạc sĩ Tư Còn (ở Bình Dương) không. Nếu tìm được cho NP nghe với. Thấy trên Net nói nhiều về 2 vị đó mà NP tìm khắp nơi không có tiếng đàn.
Nhạc sĩ Tấn Khoa đàn kìm cũng hay. Ở VN cũng có nhiều nghệ nhân đàn kìm xứng đáng nối nghiệp các bậc tiền bối lắm. Hình như cây đàn kìm đang sống lại mạnh mẽ trong giới tài tử, là điều đáng mừng, vì có thời gian dài cây guitar điện lấn át và coi như chiếm vị trí "chỉ huy" dàn nhạc trong các cuộc sinh hoạt đàn ca (và sân khấu cải lương), do nơi âm thanh của cây guitar quá lớn. Lại nữa đàn kìm khó học, học lâu nên người ta đua nhau học guitar. Giả sử cây đàn kìm mà bị mai một thì tiếc bấy tâm huyết của tiền nhân... Chính nghệ nhân Ba Tu cũng ưu tư là khi thế hệ ông ấy chết đi thì ai kế thừa di sản quý báu của tiền tổ hậu tổ, tiên sư tổ sư, tiền nhân tiền bối, bởi vì ngày nay người học đàn kìm rất ít hoặc không học căn bản, không có tấm lòng thiết tha với tiền đồ của nền âm nhạc tài tử.